تحلیل زمانی– مکانی پایدار دریاچه‌های هامون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار/گروه جغرافیای طبیعی و اقلیم شناسی ،دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

دریاچه‌های هامون به عنوان یکی از ناپایدارترین پهنه‌های آبی دنیا، از سالی به سال دیگر نوسانات شدیدی را نشان می‌دهند. قرارگیری منطقه منحصر به فرد تالاب هامون در دشت سیستان، اهمیت زیست محیطی خاصی را به آن بخشیده است و براساس کنوانسیون رامسر منطقه هامون به عنوان یک تالاب بین‌المللی از ارزش‌های اکولوژیکی خاصی برای جهانیان برخوردار است.

در این مقاله رابطه فضایی ـ زمانی تغییرات آبهای سطحی و پایداری دریاچه‌های هامون و گودرزه از دوره 1972 تا 2004 با استفاده داده‌های سنجش از دور (تصاویر ماهواره‌های لندست سنجنده‌ها ی MSS ،TM و ETM+ و ماهواره IRS هند سنجنده‌های LISS-I و LISSII) بر اساس میزان ورودی آب هیرمند، پریان مشترک و رود سیستان مورد تحلیل قرار گرفته است. ورودی رودخانه هیرمند و شعبات آن در طی دوره آماری تحلیل و نقش آن در تغییرات سطح دریاچه‌ها آشکارسازی شد. سپس با توجه به رژیم رودخانه، تصاویر ماهواره ای محدوده دشت سیستان در طی دوره مورد مطالعه در دو نوبت پرآبی و کم آبی مورد مقایسه قرار گرفت. عمق آب، وسعت دریاچه‌ها و پوشش گیاهی دشت سیستان در یک دیدگاه سیستمی با استناد به این شواهد و با استفاده از عناصر اصلی تفسیر، تصاویر به روش اپتیکی تحلیل گردید. با استفاده از داده‌های ماهواره Topax/Poseidon Jason تغییرات پهنه آبی هامون پوزک طی دوره بحرانی خشکسالی تعیین و در نهایت مشخص گردید. این داده‌ها که شامل 289 اندازه گیری ارتفاع سطح دریاچه در طی یک دوره 10 ساله می‌باشد، نشان داد در 80 درصد موارد سطح دریاچه خشک و کم آب بوده است.نتایج نشان دهنده وابستگی شدید پایداری فضایی-زمانی هامون‌ها به ورودی آب هیرمند می باشد.ناپایدارترین پهنه هامون هیرمند و پایدارترین آنها هامون پوزک تشخیص داده شد. واکنش گودزره نسبت به خشکسالی‌های هیدرولوژیک کمتر از سایر پهنه‌های آبی بوده است.با توجه به عمق کم منابع آب و وابستگی شدید پهنه‌های آبی به ورودی هیرمند و مخازن احداث شده در مسیر آن، متاسفانه طی خشکسالی‌های اخیر تغییرات غیرقابل بازگشتی در پوشش زمین(Land Cover) این پهنه‌های باارزش ایجاد گردیده که برای حفظ تعادل هیدرواکولوژیک و جبران خسارات  به این اکوسیستم آسیب پذیر به سالیان بیشتری ورود آب در حد نرمال نیاز است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Temporal and Spatial Analysis of the Stability of the Hamoon Lakes

نویسنده [English]

  • M Khosravi
Associate Professor, Physical Geography and Climatology Department, Geography and Environmental Planning Faculty, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan ,Iran
چکیده [English]

The Hamoon Lakes are located in the Sistan Basin, in south eastern Iran. Among the  most unstable water bodies of the world, these lakes experience great annual fluctuations. The Hamoon wetlands, with unique ecological values, is a protected site under the Ramsar Convention.

In this paper, the temporal-spatial relationship between the surface water potential and the stability of Hamoon and Godzereh water bodies has been analyzed for the periods of 1972-2004. Based on the Hirmands' inflows, mainly Parian and Sistan rivers, this analysis was conducted using the remote sensing information. (Landsat MSS,TM and ETM+ sensors images and LISS1 and LISS2 sensors of IRS images)

The depths of water, the area of the lakes, and the vegetation of the Sistan Basin were analyzed and interpreted based on these images (two images per yes) using principle components of satellite visual interpretation.

The results suggested that the temporal-spatial stability of Hamoons mainly depends on the Hirmand inflow.

It is known that the Hirmand Hamoon Lake is more unstable than other water bodies in the basin. The Puzak  Lake is more stable. It should be stated that in hydrological drought events the response of the hyper saline Godzereh lake is very gradual.

Analyzing the Topax/Poseiden Jason satellite data, the variation of the Puzak Hamoon during the critical long period of droughts is evaluated.

Irrevocable changes have occurred in land cover, due to the shallow depths and excessive dependence on the Hirmand inflow and operation of upper reservoirs (Kajaki and Arghandab dams in Afghanistan).

It is shown that a long period of normal discharge is needed for hydro-ecological balances and compensation of losses in this vulnerable ecosystem

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamoons Instability
  • Sistan Basin
  • Hirmand river
  • Remote Sensing
  • Hydrologic Droughts
پارس ویستا، (1375)، "طرح مطالعات زیست محیطی استان سیستان و بلوچستان،کتاب اول:بررسی وبهره برداری از دریاچه هامون مرحله دوم"، طرح پژوهشی اداره کل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان.
پورکرمانی، م.، زمردیان، م. ج. (1367)،" بحثی پیرامون ژئومرفولوژی استان سیستان و بلوچستان،ویژه نامه آب و خاک زابل"، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ،شماره 9 ، صص 100-81 .
تجریشی، م.، ابریشم‌چی، ا.، تفرج نوروز ، ع.، طاهری، ح. (1379)، "شبیه‌سازی تغییرات تراز آب دریاچه ‌هامون‌ها"، مجموعه
 
مقالات مجله دانشکده مهندسی عمران،دانشگاه صنعتی شریف، صص 29-19 .
تهران سحاب، (1371)،"طرح بهره برداری بهینه از آب هیرمند، جلد 2- هیدرولوژی رودخانه سیستان"، طرح پژوهشی سازمان آب منطقه‌ای استان سیستان و بلوچستان.
حسین زاده، ر. (1376)،"بادهای 120 روزه سیستان"، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 46 ، صص 127-103 .
خسروی، م. (1368)، " اثرات نامساعد بیو کلیمایی ناشی از عوامل طبیعی در دشت سیستان" ، فصلنامه  تحقیقات جغرافیایی، شماره 13، صص 185- 163 .
خسروی، م. (1367)، "اثرات متقابل انسان و محیط در دشت سیستان"، مقاله ارائه شده در سمینار بررسی توانهای طبیعی استان سیستان و بلوچستان با توجه به برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، مرکز هماهنگی مطالعات محیط زیست دانشگاه تهران.
خسروی، م. (1384)، طرح پژوهشی" اثرات اکولوژیکی و زیست محیطی بادهای 120 روزه سیستان" اداره کل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان، سازمان حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان.
خسروی، م. (1387)، " تاثیرات محیطی اندرکنش نوسان‌های رودخانه هیرمند با بادهای 120 روزه سیستان"، فصلنامه  تحقیقات جغرافیایی،شماره 62، صص 48- 19 .
سازمان عمران سیستان (1371)، "طرح وضعیت گذشته و موجود بخش‌های مختلف در رابطه با توسعه پایدار منطقه سیستان، جلد اول:آب و خاک"،طرح پژوهشی سازمان عمران سیستان.
ضیاء توانا ، م. ح. (1371)، "ویژگیهای محیط طبیعی چاله سیستان"، مجموعه مقالات جغرافیایی ،انتشارات موسسه  گیتاشناسی،  تهران 1371 .
طاهری شهرآیینی، ح.، تجریشی، م.، جلالی، ن. و ابریشم‌چی، ا. (1380)، "ارائه یک مدل تجربی ذوب برف برای حوضه آبریز هیرمند با استفاده از تصاویر ماهواره‌ایی"، مجموعه مقالات سومین کنفرانس هیدرولیک ایران،دانشکده فنی دانشگاه تهران.
ماکویی، ج. (1363)، "تعیین سطح نیزارهای دریاچه‌های هامون و تغییرات سطح آن با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ایی"، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، شماره 56.
منصوری، ج. و مجنونیان، ه. (1364)، "تالاب هامون پناهگاه حیات وحش هامون"،انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست،تهران.
Burger, A, (2005), "Calibration of a precipitation runoff model for the Hirmand River in  Afghanistan and Iran using remote sensing data" ,Delft university of technology ,Faculty of Civil Engineering and Geosciences ,Department of Water Management, M.S Thesis.
Dhondia, J and Others, (2006), "Integrated Water Resources Management for the Sistan Closed Inland Delta, Iran", ANNEX F, Delft hydraulics in cooperation with ITC and Alterra Version 1.2.
Hajiamiri, S, (2005), "The contribution of the Hamoun wetland to the socio-economic development of Sistan, a closed inland delta in Iran", MSc thesis, Delft University of Technology, Faculty of Management, Technology and Policy Analysis in co-operation with WL | Delft Hydraulics.
Kwadijk, K and others, (2006), "Integrated Water Resources Management for the Sistan Closed Inland Delta, Iran", ANNEX B, Delft hydraulics in cooperation with ITC and Alterra Version 1.2.
Mansoori, J. (1994), "The Hamoun wildlife refuge", Max Kasparek Verlag, Heidelberg, ISBN 3-925064-15-X.
Penning, E. and Others, (2006), "Integrated Water Resources Management for the Sistan Closed Inland Delta, Iran", ANNEX D, Delft hydraulics in cooperation with ITC and Alterra Version 1.2.
Scott, D. A. and Smart, M. (1992), "Wetlands of the Sistan Basin, South Caspian and Fars, Islamic Republic of Iran", Ramsar Convention Monitoring Procedure Report No.26. Ramsar Convention Bureau, Gland, Switzerland. 53 p.
Topax/Poseidon Jason, (2005). Website (http://sealevel.jpl.nasa.gov/mission/mission.html)
UNEP ,(2003), "Afghanistan post-conflict environmental assessment", Geneva, United Nations Environment Program Report.
UNEP, (2005), "History of Environmental Change in the Sistan Basin", UNEP Post-Conflict Branch Geneva, United Nations Environment Program Report.